11 marca 1928 r. na warszawskiej Pradze dokonano oficjalnego otwarcia Miejskiego Ogrodu Zoologicznego. W jego kolekcji znajdowało się wówczas 475 okazów zwierząt, z których około 3/4 stanowiły ptaki, a 1/4 ssaki. Ogród przez pierwsze dwa tygodnie zwiedziło ponad 6,5 tys. osób. Po niespełna roku zmarł na zapalenie płuc pierwszy dyrektor Ogrodu – Wenanty Burdziński. 1 czerwca 1929 r. stanowisko zostało powierzone młodemu, utalentowanemu zoologowi – Janowi Żabińskiemu.

Jan i jego narzeczona Antonina oddali się pracom na rzecz unowocześnienia obiektu. Zoo uzyskało rangę międzynarodową. W 1932 r. Żabińscy wraz z synem przeprowadzili się do willi wybudowanej nieopodal wybiegu dzikich zwierząt. Mieszkanie to stało się jednocześnie swoistą ochronką dla małych zwierząt, które z powodów zdrowotnych (lub innych) nie mogły przebywać w klatkach.

3 września 1939 r. na Ogród spadły pierwsze bomby. Wiele zwierząt zginęło lub uciekło. Te ocalone wojsko niemieckie ubiło na mięso dla mieszkańców Warszawy, a cenniejsze okazy wywiozło do Rzeszy. Początkowo placówkę przeznaczono na hodowlę świń, a następnie – po epidemii czerwonki – przemieniono w ogródki działkowe. Pieczę nad terenem sprawował Jan Żabiński.

W związku z tym, że świnie hodowane na terenie zoo trzeba było czymś karmić, Jan uzyskał pozwolenie do swobodnego poruszania się po Warszawie w celu zbiórki odpadów spożywczych. Pozwolenie to dotyczyło także terenu getta. Mógł też zatrudniać ludzi do pomocy. Jan wykorzystał sytuację: zanosił do getta żywność, przekazywał wiadomości, a po pewnym czasie zaczął wyprowadzać ludzi. Jak wspomina córka Żabińskich, Teresa: „Inicjatywa rzeczywiście wyszła od ojca. Generalnie wszystko zaczęło się po prosu od tego, że rodzice mieli w getcie wielu przyjaciół i zastanawiali się, jak mogą im pomóc. Na początku nie myśleli o żadnej zorganizowanej akcji. Potem ten krąg zaczął się rozszerzać i zaczęli pomagać kolejnym osobom”.

Część osób wyprowadzonych z getta na stale ukrywała się na terenie dawnego zoo, dla innych był to tylko przystanek przed kryjówką u znajomych Jana. Gdy do willi zbliżali oficerowie niemieccy – którzy często przychodzili na teren ogrodu, by pospacerować lub skonsultować coś w sprawie zwierząt – Antonina zasiadała do fortepianu i zaczynała grać arię Piękna Helena z operetki Offenbacha. Był to znak dla uratowanych Żydów – mieli ukryć się w piwnicy. Następny utwór sygnalizował, że należy uciekać tunelem na teren ogrodu, by skryć się w opustoszałych klatkach. Nie obyło się bez niebezpiecznych sytuacji.

Raz u Żabińskich zjawił się pijany oficer i kazał Antoninie zagrać coś na fortepianie. Kobieta zaczęła grać Piękną Helenę, co zdenerwowało oficera. Mężczyzna sam zasiadł do instrumentu i zaczął grać Rewolucyjną Chopina. Sytuacja ta niosła za sobą dwojakie niebezpieczeństwo: po pierwsze – ktoś mógł opuścić kryjówkę i pojawić się w salonie, po drugie – granie Chopina w tym czasie było zakazane, więc gdyby jacyś oficerowie w pobliżu usłyszeli tą melodię, mogliby pojawić się w willi na rewizji.

Małżeństwo uratowało około 100 osób. Byli wśród nich m.in.: rzeźbiarka Magdalena Gross, pisarka Rachela Auerbach, rodzina Kenigsweinów, entomolog Szymon Tenenbaum. Żydzi nazywali dom Żabińskich „willą pod zwariowaną gwiazdą.”

21 września 1965 r., w dowód uznania za heroiczną postawę, Instytut Yad Vashem nadał Janowi i Antoninie Żabińskim tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Gdy po ceremonii odznaczanie ktoś zapytał, dlatego pomagali Żydom, Jan odpowiedział: „Po prostu uważaliśmy, że tak trzeba. Nie wyobrażaliśmy sobie, że można inaczej. Zwykła ludzka przyzwoitość”.

Bibliografia:

  1. T. Gołąb, Ratowali Żydów w zoo, „Gość Niedzielny”, wydanie z 08.04.2015 r., także: [strona internetowa:] http://warszawa.gosc.pl/doc/2423998.Ratowali-Zydow-w-zoo, dostęp: 06.04.2017 r.
  2. P. Halicki, Niezwykła historia willi Żabińskich. Uratowali setki Żydów, [strona internetowa:] http://warszawa.onet.pl/niezwykla-historia-willi-zabinskich-uratowali-setki-zydow/x4p0vd, dostęp: 06.04.2017 r., [Onet Warszawa, 16.04.2015 r.].
  3. P. Kołodziej, A. Polit, Zwykła ludzka przyzwoitość, „Raport 2016: Sprawiedliwi”, wydanie
    z czerwca 2016 r., nr 2.
  4. Ludzie, których warto pamiętać, „Rzeczpospolita”, wydanie z 17.09.2008 r.
  5. Oficjalna strona internetowa Warszawskiego Ogrodu Zoologicznego: http://zoo.waw.pl/o-nas/informacje/historia.html, dostęp: 06.04.2017 r.