Franciszek Banaś (ur. 12.02.1901 r. w Gdowie) należał do Drużyny Bartoszowej. Jako siedemnastolatek wstąpił do batalionu saperów. Żołnierz dywizji wielkopolskiej podczas wojny polsko-bolszewickiej na froncie północnym. Został ciężko ranny w głowę pod Kozłowem na Podolu. „W 1922 roku mundur wojskowy zamienił na policyjny. […] jako prymus warszawskiej szkoły policyjnej został policjantem w Krakowie. Służył jako posterunkowy w I Komisariacie Państwowej dzielnicy Kazimierz, a od 1924 r. w dzielnicy Zwierzyniec, w policji rzecznej na Wiśle”.

W 1939 r., kiedy wybuchła II wojna światowa, ewakuował urzędowe dokumenty i eksponaty muzealne z Krakowa do Sandomierza. Materiały zatonęły wskutek ostrzału. Brał udział w bitwie o most na Sanie pod Leżajskiem, a później w bitwie pod Sokalem. „W Łucku został rozbrojony i wobec masowych aresztowań polskich wojskowych i policjantów przez władze sowieckie, nie poddając się do niewoli, przedarł się przez front i wrócił do Krakowa”. Pod groźbą kary śmierci podjął pracę w policji granatowej. Pracował na komisariacie przy ul. Kościuszki 46 w Krakowie.
W 1940 r. wstąpił do ZWZ i przyjął pseudonim „Stefan”. Był wywiadowcą centralnego wywiadu Zgrupowania „Żelbet” AK w Krakowie. Zbierał informacje o konfidentach i informował ludzi o planowanych aresztowaniach. „Z rozkazu komendanta policji majora Ludwika Drożańskiego pełnił służbę w getcie krakowskim przez cały okres jego istnienia, od marca 1941 r. do marca 1943 roku, gdzie pośredniczył w dostarczaniu korespondencji, lekarstw, opału, żywności oraz przekazywał zaufanym ludziom informacje o planach niemieckich wobec ludności żydowskiej w getcie”. Kiedy pełnił straż przy wejściu do getta, pozwalał Żydom wymykać się na stronę aryjską. Udzielał im wskazówek, gdzie powinni się udać, by uniknąć spotkania z Niemcami.

W 1943 r., dzień po likwidacji getta w Krakowie, sprzątano ulice, na których leżały ciała wymordowanych Żydów. W stronę Franciszka Banasia szła kobieta z dzieckiem, która słaniała się na nogach. Wypowiedziała jego nazwisko. Niemiec – świadek tej sytuacji – bardzo się zdziwił. Franciszkowi udało się go przekonać, by wypuścił matkę z dzieckiem. Niemiec zgodził się na 160 złotych łapówki i pół litra wódki, którą miał otrzymać później.

W ten sposób uratował Różę Jakubowicz i jej synka Tadeusza.

Inna historia niesienia pomocy osobie pochodzenia żydowskiego miała miejsce przy ul. Kościuszki, gdzie w kwietniu 1942 r. ukrywała się Irena O. Niemcy dowiedzieli się o jej pobycie i planowali ją rozstrzelać. Kobieta tuż przed śmiercią chciała uzyskać sakrament chrztu świętego. W tym celu, mimo późnej pory, ks. Ferdynand Machay i Franciszek Banaś udali się do skazanej. Kiedy ksiądz dowiedział się, że kobieta jest Żydówką, miał duże obiekcje co do udzielenia chrztu. Wiedza kobiety i szczere prośby przekonały księdza, że sakrament będzie ważny. Banaś został ojcem chrzestnym Ireny. Kobieta po wojnie kontaktowała się z ks. Ferdynandem. Pomimo wielu sytuacji kryzysowych, w których mogła zginąć – przeżyła. Franciszek ocalił nie tylko Różę Jakubowicz, jej synka Tadeusza i Irenę O., ale także Miriam Schein, rabina Lewertowa z dwoma synami, rodzinę Hoffmanów (rodzice i dwoje dzieci) oraz dwie siostry Dorthaimer.

Po wojnie Franciszek Banaś ukrywał się pod fałszywym nazwiskiem poza Krakowem. Władze komunistyczne prześladowały jego i najbliższą rodzinę do roku 1956. W 1970 r. napisał pamiętnik pod tytułem Franciszek Banaś. Moje wspomnienia, który został wydany w 2009 r. przez IPN.

Na wniosek ocalonej Róży Jakubowicz został odznaczony przez Instytut Yad Vashem zaszczytnym izraelskim medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. „Do końca życia ciążył na nim zarzut bycia granatowym policjantem i AK-owcem”. Franciszek Banaś zmarł
8 maja 1985 r. w Krakowie.

Bibliografia:

  1. M. Bochenek Drogami żołnierzy „Żelbetu”, „Nasz Dziennik”, wydanie z 25 stycznia 2005.
  2. I. Gutman, Polscy Sprawiedliwi wśród Narodów Świata, [w:] Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holocaustu. Polska, cz. I, red. wyd. pol. D. Libionka, R. Kuwałek, A. Kopciowski, Kraków 2009.
  3. F. Machay Dzieje Ireny O…, „Przewodnik Katolicki” 1961, nr 4.
  4. J. Paciorkowski Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, „Policja 997” 2012, lipiec.
  5. PS, Bogate wspomnienia z niezwykłego życia, „Dziennik Polski” wydanie z 2 listopada 2009.
  6. FLV, List od Anny Sikory [córka], Kraków, listopad 2012 r.
  7. FLV, List od Anny Sikory [córka] z 25.07.2013, Kraków.